Воспоминания Прокопчик Софьи Иосифовны
о судьбе евреев пос. Гродзянка
Софья Иосифовна Прокопчик.
Родилась в 1927 году в деревне Лозовое Осиповичского района Могилевской области. Мама – Елена Алексейчик. Отец – Осип Дмитриевич. Сестра Нина – 1925 года рождения. Брат Николай – 1921 года.
(Сохранены особенности речи Софьи Прокопчик)
– Разрабляли зямлю. Мама родам з Лядоў, а папа – з Лазовага. Ен яе замуж узяў. А тады знаеце як? Зямлю, палосы гэтыя, калхоз… Бацька з маци паедут у Градзянку, вагоны загрузяць. Гроши нада были, дзеці ж ужо. А нас, дзяцей, трое ўжо было. Ай, ен паглядзеў, а ў 1929 г. перасяленцы назначыли. Як вярбоўка, тады перасяленцы. «Ай, буду я сядзець у гэтым Лазовым, и эту каплю зямлі… Вагоны грузиць! Паеду!» Многа тады паехала и з Лазовага, и з Пагарэлага.
Поехали в Сибирь
О! Прыехали ў Сибир. Абманули людзей, да ў тайгу: разрабляйце зямлю, стаўце сабе дамы ды й жывіцё. Во! Каторыя паглядзели, ды назад! А мы засталіся. Прыехали ў г. Багатол. Паехаў па городзе па гэтаму. У тайгу, кажа: «Не…». И ён у горадзе знайшоў месца. Купил хатку, а потым на другой улице и дом купил. Яшчэ и трысцень прыдзелаў. Во! Лошадь купиў, карову, свинни. Ен быў вельми хазяйственны. Ен працаваў у магазине. И директар так палюбиў яго, едзе дамоў – ён яму канфет, то сахару. И так ён устроился харашо. Мама не работала. Мы малыя яшчэ были. Агарод быў у нас бальшой, картошку садзіў. Навоз не надо, там зямля такая чорная без навозу. И жыта сеяў. Бацька таки быў, што любиць падружыцца з людзьми. И ен паможа, и каб яму… И так жыли.
Горе
Нада, вы скажыце, адкуда ўзяўся тиф! Забалеў на тиф. Да на брушны тиф. Праляжаў у бальницы, и на 12 сутки памер. Абарвалася у нас вся жызня так.
Уся мацирана радня: «Едзь назад!». Адзин брат кажа: «Каб я не збираў дзяцей па Сибиры». Ну и што? Мама и рашылася. Усе прадае: дом, лошадзь, карову (кабанчыка тольки на дарогу абжарыла, бо нам 5 сутак ехать нада да Масквы), и сабралися мы назад. А яны ўжо купили нам на Ульянаўцы хату.
Вернулись назад
И мы пашли ў калхоз. Старшыней был тады Загальски. Потым ен на пякарню пайшоў, а за яго застаўся Липа Рубинштейн. Яго сямья ўся пагибла ў Градзянке, а ен збег и пасля вайны прывез другую жонку. Яна и зараз жыве ў Градзянке. Пасля вайны са старшынь яго турнули, и ён пайшоў у кузню.
Мама працавала на фермы, и мы заўседы дапамагали. Мама казала: «Соня, ты са школы бяги па гэтай вулицы прама ка мне». И палоли, и на ферме маме дапамагали. Яна замуж больш не выходзила.
Война началась
Я пошла в магазин. Нам должны были дать за работу банку меду. А в магазине камсу давали. А мой брат за работу в леспромхозе должен был получить костюм. А тут стали говорить: «Немцы!» Я камсу кинула, выбегла з магазина.
Кажуць: у клубе сабрание. Я збегала и туды. Сабранне было насчет вайны. Што немец вайну аб'явиў, и што рабиць. Адзин наш шафер выступае, други тожа. Мы стаим, а тут заходзяць двое ў камбинезонах, высокие, у дверы зайшли и вдоль глядзяць. Паглядзели, развярнулись и выйшли. А людзи ўжо шэпчуць: «Шпиёны». Я кидаю гэты клуб, назад з клуба ў магазин. А тут мне крычаць: «Немец!»
Первая встреча с немцами
Там стаяў гараж загароджаны, забор высоки быў! З-за яго выскакивае немец, як цяпер помню: у шапцы жалезнай и адзенне зялёнае, и крычыць! А што крычыць – нихто ничого не панимае. Тут хто-та з нашых гаворыць: «Нада руки падымаць, к яму исци». Людзи, якия там были, руки падымаюць и ўжо к няму идуць.
Я глянула – и дамой цякаць! Пабегла праз сельсавет, пераезд. Стала, гляджу – никога вакруг! И два мужыки выйшли. Мяне страх узяў. Што мне дзелаць? Ци назад бегчы? Я стаю, гляджу: два гэтыя мужыки раз – и сышлі з пуци. Я тады па дорозе, па пуци – и напрамую дамой. Прыбегла ў тупик (у нас тупик быў, поезд далей ня шоў), пабегла па вулицы – и дамой. Жанчыны ў мяне пытаюцца: «Што там, Соня?» Я крычу: «Немцы!»
Прыбяжала дамой, крычу: «Мама, немцы ў Градзянке!»
Положение евреев
К яўрэям немцы адносилися жастока. Выганяли строиць дарогу. Сначала яны жыли ў сваіх дамах, а тады их выселили. Гэта была глыбокая восень 1941 г. За пераездам дом быў бальшы, их туды сагнали. Нашы казали: «У кагал». На перадзе и на плячы яны насили жоўтую трапачку. Сразу видаць, што гэта яўрэи. Яны перазимавали. Есци давали. Мая сястра дваюродная жыла каля их, яны панясуць есци, цераз забор пададуць. Русския туды баялися хадзиць. Палицаи ахраняли гэты дом. Вокруг дома был забор, тот, что и да вайны стаяў.
Каля мяне жыла Миселиха Кацава (што з мамай дружила да вайны), дык яна прыйшла к нам и гаворыць: «Ленка, можа што паесци можна?» Мама пазвала яе паесци, што и мы ели. А ў вайну голад жа быў ужо. Капусты, некальки картошын ей дала. Хлеба ўжо не было. Других баялася, а да нас прыходзила. Пра Миселя не знаю. Па-мойму, яго не было. Нешта казали, што яго расстраляли немцы яшчэ да кагала. Ен быў у леспрамхозе загадчыкам абозам. Зимой тулуп адзене, у вазку, и паедзе па лесе глядзець, як там работаюць мужыки нашы. Я як и зараз бачу яго перад вачами. Росту немалага, воласу светлага.
З яго дзяцей помню Басю, Соню, и яшчэ дзеци были. Их жа чацвёра! Соня чарнейшая была, а Бася – святлейшая.
Была ў мяне добрая знаемая яўрэечка. Як звали – не помню. Яна падстрыжана, чорненькая. Вы знаеце, дзеци ж ўсякия. Яна неяк была… сопли папусциць (усмехается. – Цыганок), дык наши ужо: во, кажуць: «Сапливая!». «Жыд» жа не скажуць, бо барани Бог! А яна ўжо са мной, а я крычу на гэтых хлапцоў: «Што вы яе трогаеце!». Яна мацу прыносила на Пасху, угашчала. Яны жыли на паселку ў нас.
Ласицки Петр был з Дуброва. Ка мне одзин год прызжали две жанчыны и пыталися пра Миселивых гэтых. З ими быў мужчына, яки фатаграфиравал. Перад вайной Петр са сваим братам прыехали к нам у калхоз. Жыли ў бараку. Жонка Пятра звалася Шура (путает, жену звали Янина. – Цыганок). Яна добра шыла, мне плацце шыла. Петрась нямножка на нагу кульгаў. Яны пастроили сабе дом. А тут вайна. Яны кинули ўсе, и паехали ў Дуброва. Пасля вайны не варочвалися, тольки дочки прыязжали ка мне, распрашвали.
У Петруся брат быў. Гэтага брата да вайны выслали. Жонка засталася адна. Двое дзяцей было, адзин з их, Феликс, и зараз жыве ў Градзянке. Яна рабила ў калгасе. А брыгадзирам быў хлопец Паўлоўски Валодзя, яки и застаўся з ей жыць. Яго браты пайшли ў палицыю, и ен ў палицию! У яго чацвера братоў было, и ўсе палицаи. Партизаны устроили засаду и их пабили. А Валодзя застаўся. Пасля вайны адзин мой знакомы, Рыгарэўски, бачыў яго ў Баранавичах. Ен мне расказваў: «Соня, ты знаешь, Паўлоўскага Валодзю я встретил. На сашэйке ў Баранавичах. Глядзу: бяжыць ен! Я крычу: “Валодзя, Валодзя!”, а ен и пайшоў…». А Рыгарэўски да вайны быў у армии, таму не ведаў, што Паўлоўски быў у палицыи. Пра Паўлоўскага болей ничога ня ведаю. Жонка яго вярнулася и жыла ў Градзянке.
В марте 1942 г. евреев стали расстреливать
Ведаю, што яму для яўрэяў капали палицаи. Бегали, руских застаўляли, каб ишли ямку капаць. Брали мужчын. И пойдзе, бо яны ж баяцца. Адзин палицэйски прыбег к нам и гаворыць: «А дзе ваш Коля?» (у мяне брат зваўся Коля). Мама гаворыць, што дома няма. А ён нам: «Мы будзем сення яўрэяў растрэльваць, так трэба яму капаць». Мама гаворыць: «Знаешь, Игналя, не пойдзе Коля, таму што яго ўсе яўрэи знаюць, и ўсе будуць глядзець. Я яго не пушчу!»
Что я видела? Малых на машину, а астатния так. Пагнулися, бедныя… Мы стаяли на перакростке, издалека глядзели. Метраў сто, а можа и меней было да яўрэяў ад нас. А вось мая цеця жыла цераз дарогу ад гэтага дома. У Магилеве жыве яе дачка, мая сястра дваюродная Нина (Н.М. Кашлач. – Цыганок), дык яна гаварыла, што з братам пабегли им есци занесци, прыбегли – а их ўжо пагнали, не трэба ўжо еды…
Іх гнали па дарозе палицаи и немцы. Малишэўски Игналя, палицай. Многа их, палицаяў. Нешта холадна было. Будни дзень, утро. Камандуют по-нямецку. Как сейчас вижу. Во так во галовы пагнули и шли… У шарэндачку. А дзеткі малыя ж такия были… Крычали, плакали! И яны пайшли. Хто не мог исци, дык на машины пасадзяць, и на кладбище павезли. Яны ж знали, куды их гнали. Немнога прайшли, потым направа павернули и на кладбище. Адна кинула, рассыпала деньги каля ямы. Абдымалися мамы са сваёй сямьей, сваими дзетками. Яны бедныя, каго ранила, хто жывы ў яму ляцеў… Хто жывы, хто мертвы – ўсе ў яму ляцели!
Маей сястры дваюроднай (Н.М. Кашлач. – Цыганок) айтец там был, дык думал, што и их не выпусцяць, растраляют. Мы на кладбище не пабегли (усе баялися), дзядзя потым расказываў. Тыя мужчыны, што яму капали, да канца там были, бо их не пускали ўхадзіць.
Выстрелы я слышала, мы стаяли каля сельсавета, а потым дамой пашли. Паглядзели, пажалели их… Што яны немцу рабили? Ничога ж ня дзелали. Мы жыли сваей кучачкай, и яны жыли з намі харашо. Нас, руских, не абижали, никаго.
Из градзянецких яўрэяў засталися дзве дзевачки Рубинштейн, неяк прарвалися з таго дому и ўцякли. И больш бы маглі ўйци з гэтага дому, но яны ж, знаеце, баяцца. Ну, выдзи. А куды исци? Непонятно. Дзевачки перажыли вайну, но ўжо ўмерли. Одна, Роза, ушла ў партизаны. Яе ранили, и яна без наги, на пратэзе была. А другая ў адной з дзеравень праталася ў настаўницы.
Имущество евреев
Дзе бальница, там жыла Леўшчыха. Яна и яе мужык были яўрэи. Ен у складзе яблыки прымаў, картошку у нас. Дваих дзяцей у них было, дом бальшы. Адна наша русская дзеўка ў их хату ўбягала, плюшаўку схватила. Помню як цяпер: Леўшчыха вышла, а яна плюшаўку схвацила. Што ей, у пользу пашло? Потым немцы яе ў Германию забрали. Дабегалася! Атец ейны тут закруциўся, партизаны хацели яго расстраляць, дык ен за раку ўцек. А потым дзяцей и жонку забраў адсюль, кинули хату ў нас на Ульянаўцы.
Дамы стаяли, а пасля вайны, каторыя папрыходзили с фронту, пабрали дамы сабе. Дамы пустыя былі, якия яўрэи аставили. Вешчы засталися. Палицаи их разабрали, и людзі, каторыя гаравали. Палицаи што хацели, то и рабили.
Очень мне запомнился один случай
Филиповичаў быў, расстраляў жанчыну з Минску. Яна з маленькай дзевачкай прыйшла сюды з Минска. Тихановичава нявестка. И што вы думаеце? Гэты самы палицай, гэты хлопец Филиповичаў немцам сказаў, што яна яўрээчка. И прывёў. Узяли яе з дому ад свякрухи. Яна и дзевачку на руки ўзяла. Свякруха стала прасиць, каб дзиця аставили. Ну, праўда, упрасила, аддали ёй гэту дзевачку. Асталася яна ў бабушки. Я слышала, як яна крычала на двары. Мы ж саседзи были. А глядзець не пойдзешь жа туды, бо там немцы.
Жанчыну завялі на цэнтр, дзе сельсавет. Там салдат растрэльвали, и яе растраляли. Там и засыпали яе. Не знаю, сам ли Филиповичаў стралял, но он прывеў немцаў. Это случилось уже после расстрела всех евреев. Яна жыла ў Градзянцы долга, на нашай улице ўсе жалели яе. Филиповичаў жыў на Калхознай вулицы, з 1925 г. быў. Такі добры жулик быў. Ен знаў, што яна яўрээчка. И ўзяў, и прывёў немцаў, и яе забралі. Бабушка всю вайну гадавала ўнучку, и ў школу яна ў яе пашла.
У нас немцаў не было, а тольки палицаи. Гэта наши местныя были, усех мы их знали. У палицыю ишли з дурасци! Им прадукты давали: хлеб, муку. Начальник палицыи был Кубиц, жил каля кладбища. Ен быў немец по прыродзе, а так местны. Я чула, што ў Трафимчукоў адзин брат, партизан, быў забиты другим братам, яки быў у палицыи.
Судьба нашай сямьи
У блакироўку немцы прыйшли цэпью да нас. Атрад у нас тут стаяў, дык бой завеўся. И вот пайшла борьба ў нас. Блакироўка пачалася 7 января 1943 г., а мароз быў! А снег! Лошадзи садзилися.
Мы узнали, што немцы напали на Каменичы. Партизаны стали адбивацца, но немцы выбили их з Каменич. Адзин к нам зайшоў, знаемы. Ноги паабразаныя, у крыви. Мама яму парцянки дала, ды кажа: «Ляг ты, трошки аддыхни. Соня на вулицы падзяжурыць». Ен нам и сказал, што скора немцы тут будуць. Вот яны и прыйшли. Як стали ракеты пускать, да пражектары! Як кинуць, хоць иголки збирай. Мы рашаем уцякаць у лес, а то пабьюць ци спаляць. Партизаны лошадь дали. Мы рашыли: куды партизаны, туды и мы. Мама асталася дома.
Нас многа сабралася, и мы паехали. Сядзели ў лесе. А потым прыйшла танка. И давай страляць па лагеру. Партизаны ўцякли, а мы каля агня, не знаем, где дзецца. Так стала грукацець! Давай уцякаць. Давай за партизанами будзем бегчы. Идзе Змачынски (брат жонки Пётруся Ласицкага), а мама ў яго пытаецца: «Што там у партизанах? Што робицца?» (а ен быў звязаны з партизанами). Ен адказвае, што у лесе бьюць без пашчады, а ў хатах пака не трогаюць. Старэйшая сястра пабегла нас шукаць, и мы развярнулися и давай дамой. Я памагаю брату лошадзь запрагаць, а пули свисцяць. Тут мяне ранила ў руку. Ен крычыць: «Садзицеся на воз!», а я бягом па пераду. И так мы уцякли. Партызаны за раку ўшли.
А дабравольцы (руския, што на немцаў ваявали) зайшли ў лагер. Забрали там прадукты, и гэтым абозам паявилися ў нас на Ульянаўке. Адзин гаворыць на маму: «Сена дайце». Мама вынесла. Ён казаў: «Мамаша, каб финны, вы б усе ў агне згарэли». А финны пайшли па поли ў халатах… Мы яшчэ и паглядзели на их. Так яны и пайшли.
Мы заўседы были звязаны з партизанами. А партизаны силу большую мели. Брат пайшоў к партизанам за доктарам. Я дзень-ноч крычу, не магу спакою. Хирург быў з Масквы, ен мне нарыў ускрываў. А пуля так и засталася. Я 20 гадоу пражыла з гэтай пуляй, а потым ў Асиповичах мне яе дастали. Хирург Болтак, франтавик. Ен узяўся рабиць аперацию.
Записала Неонила Цыганок
|
|
ENG 
RSS-канал новостей сайта www.shtetle.com
